راهنمای نمونه‌برداری از خاک در باغ پسته
راهنمای نمونه‌برداري از خاك در باغ پسته
برای تعیین بافت، ساختمان، حاصلخیزي، میزان عناصر غذایی مورد نیاز (نیاز کودي)، انتخاب گیاه مناسب برای کاشت، روش مناسب آبیاري و غیره، باید با انجام نمونه‌برداري، خاك را در آزمایشگاه، تجزیه و با استفاده از نتایج آن، برنامه مدیریتی مناسبی را در نظر گرفت. تجزیه خاك، همچنین اطلاعاتی در مورد اسیدیته، ظرفیت تبادل کاتیونی (توانایی خاك در حفظ و آزادسازي مجدد کاتیون‌ها در محلول خاك) و شوري که ممکن است برای تعیین علت کمبود عناصر غذایی مفید باشد، ارائه می‌دهد. تجزیه خاك قبل از احداث باغ علاوه بر مشخص کردن وضعیت محل، نیازهاي اصلاحی مورد نیاز خاك را نیز مشخص می‌کند. در مورد نمونه‌برداري خاك برای شناخت و مدیریت مناسب آن دو رویکرد زیر استفاده می‌شود:
- در حالتی که کیفیت آب و خاك در حد بحرانی و توسعه سطح زیر کشت مورد نظر است. در این نواحی نمونه‌برداري قبل از ایجاد باغ ضروری است و هر ساله یا حداقل یک سال در میان براي بررسی تغییرات وضعیت شوري باید نمونه‌برداري انجام شود.
- در حالتی که آب و خاك از کیفیت خوبی برخوردار است و هیچگونه علائم مسمومیت روي گیاه وجود ندارد. در این حالت نمونه‌برداري فقط برای پیش‌بینی مشکلاتی که ممکن است در آینده بوجود آید و نیز تعیین نیاز کودي ضروري است. درختان پسته نسبت به شوري و قلیائیت خاك از سایر درختان مقاوم‌تر بوده ولی ارزیابی دقیق و مناسب مسائل و مشکلاتی که شوري ایجاد می‌کند تنها با مشاهده رسوب نمک در سطح خاك و یا اطراف قطره چکان‌ها، امکان‌پذیر نیست. بنابراین حتماً باید با انجام نمونه‌برداري شناخت کاملی از وضعیت موجود به‌دست آورد. نمونه‌گیري خاك باید معرف میانگین شرایط ناحیه مورد بررسی بوده تا نتایج تجزیه‌هاي آزمایشگاهی از اعتبار لازم برخوردار باشد. احتمال دارد نتایج به‌دست آمده از یک یا دو گودال نمونه‌برداري معرف کل ناحیه نمونه‌برداري نباشد و علاوه بر ارائه اطلاعات نادرست، باعث هدر رفتن زمان و سرمایه شود.
نکات ضروري قبل از نمونه‌برداري
- نمونه‌هاي برداشت شده باید معرف واقعی قطعه‌اي باشد که نمونه‌بردای از آن انجام شده است. شوري خاک در یک باغ می‌تواند به طور قابل توجهی متغیر باشد. باید از هر قسمت باغ که شرایط خاکی یکسانی دارد، حداقل یک نمونه مرکب از اعماق مختلف برداشت شود. حتی براي باغ‌هایی با خاک بسیار یکنواخت، نیز حداقل یک نمونه مرکب براي هر 10 هکتار لازم است. بنابراین ابتدا باید با توجه به عواملی از جمله سن درختان، رقم پسته، شیب، پستی و بلندي، روش و مدار آبیاري، وضعیت ظاهري گیاه و مدیریت تغذیه، زمین مورد نظر به قطعات یکنواخت تقسیم‌بندي شود. زمین‌هایی که از نظر مدار و روش آبیاري یکسان نیستند به دلیل اختلاف آنها در آبشویی نمک‌ها نیاز به نمونه‌برداري مجزا دارند.
- حفر یک پروفیل به عمق تقریبی 2 متر، طول 5/1 متر و عرض 8/0 متر در هر ناحیه مورد مطالعه مسائل مربوط به زهکشی و در صورت لزوم عمق لازم برای شکستن لایه‌هاي سخت احتمالی را مشخص می‌کند. پیشنهاد می‌شود که پروفیل، عمود بر ردیف درختان حفر شود.
- زمان نمونه‌برداري باید دقت شود که رطوبت خاك در حد مناسب باشد. نمونه‌برداري در خاک‌هاي مرطوب و خشک ما را با مشکل مواجه خواهد کرد. بهترین زمان براي نمونه‌برداري زمانی است که زمین از نظر رطوبتی به حد پایین پلاستیک (حالت گاو رو) رسیده باشد. با توجه به نوع خاك معمولاً در خاك‌هاي معمول زراعی بین 2 تا 4 روز پس از آبیاري این حالت رخ می‌دهد.
- باید دقت شود محلی که براي نمونه‌برداري انتخاب می‌شود در گذشته محل انباشتن کودهاي حیوانی و شیمیایی و یا مصالح ساختمانی نبوده باشد.
روش نمونه‌برداري
با توجه توضیحات بالا، بعد از اینکه زمین به قطعات تقریباً یکنواخت تقسیم شد، نمونه‌برداری انجام می‌شود. قبل از برداشت نمونه‌ها از هر نقطه باید سطح خاك را از خرده‌هاي سنگ، آشغال، تکه‌هاي چوب و علف‌هاي هرز پاك کرد. پس از کسب اطمینان از اینکه سطح خاك به کودهاي حیوانی و شیمیایی آغشته نیست، نمونه‌برداري انجام می‌شود. با توجه به هدف، نمونه‌برداري خاك به دو شیوه قابل انجام است؛ یکی حفر پروفیل که در بخش قبل به آن اشاره شد و دیگري نمونه‌برداري مرکب است . در این نوع نمونه‌برداري معمولاً خاك به‌صورت لایه‌هایی به ضخامت 30 یا 40 سانتی‌متر نمونه‌برداری می‌شود. در مجموع باید نمونه‌اي مرکب از نمونه‌های در هر عمق در هر قطعه تهیه شود .یعنی اگر از چند نقطه نمونه‌برداري می‌شود، باید نمونه‌هاي مربوط به هر عمق در نقاط مختلف را با هم مخلوط و در نهایت نمونه‌اي مرکب از ناحیه مورد نظر براي هر عمق تهیه شود. نمونه‌برداري خاك معمولاً در باغات پسته تا عمق 120 سانتی‌متري انجام می‌شود. در هر قطعه تقریباً یکنواخت، به طور زیگزاگ حرکت کرده و از فواصل نسبتاً مساوي تعداد ده نمونه و هر کدام به وزن تقریبی یک کیلوگرم در یک کیسه پلاستیکی تمیز ریخته و مشخصات قطعه نمونه‌برداري شده روي آن نوشته می‌شود. براي هر نقطه نمونه‌برداري، معمولاً 4 نمونه مربوط به 4 عمق برداشته می‌شود و پس از مخلوط کردن نمونه‌هاي هر عمق با نمونه‌هاي همان عمق در نقاط دیگر، یک نمونه مرکب به‌دست می‌آید.
معمولاً براي نمونه‌برداري از یک مته نمونه‌برداري (اوگر) به قطر 5 تا 5/7 سانتی‌متر استفاده می‌شود. از مته‌هاي نوع مارپیچی باز براي خاک‌هاي مرطوب و از نوع استوانه‌اي بسته براي خاک‌هاي شنی و خشک استفاده می‌شود. براي خارج کردن خاکها از داخل مته نمونه‌برداري نیز معمولاً از چکش لاستیکی استفاده می‌شود.
نمونه‌گیري بعد از فصل برداشت محصول، منجر به ارزیابی مناسبی از وضعیت شوري ناحیه ریشه درختان خواهد شد زیرا بعد از برداشت معمولاً شوري خاک زیاد است. به طور معمول در طول فصل برداشت، آبیاري با تاخیر و یا کمتر از حد مورد نیاز (کم‌آبیاري) انجام می‌شود و باعث تجمع نمک در منطقه ریشه می‌شود. بنابراین نمونه‌برداري در اواخر فصل پائیز براي تعیین آبیاري اضافی در فصل زمستان برای کنترل نمک‌هاي تجمع یافته، ضروري است. همچنین در زمستان زمین سرد و درختان در خواب هستند و آبیاري اضافی برای آبشویی نمک‌ها و حتی ماندابی شدن خاك مشکلی براي درختان ایجاد نمی‌کند و مشکلات مربوط به بیماری‌هایی نظیر گموز را نیز نخواهیم داشت.
روش آبیاري و قابلیت کاربرد یکنواخت آب در هر روش، باید در بحث نمونه‌هاي معرف کل باغ مد نظر قرار گیرد. در روش آبیاري غرقابی درختان پسته، آب معمولاً در سطح وسیعی با یکنواختی نسبتاً خوبی پخش می‌شود. بنابراین توزیع ریشه، گسترده و ناحیه جذب مواد غذایی نیز افزایش می‌یابد و نمونه‌برداري در انتهاي قسمت سایه انداز و در فاصله 5 متري کنار ردیف درختان (با توجه به سن درخت) و در جایی که کوددهی انجام شده، بهترین محل بوده و می‌تواند تشخیص قابل قبولی از وضعیت حاصلخیزی خاك براي ما ارائه دهد. در روش آبیاري میکرو آبپاش، نمونه‌برداري در طول الگوي خیس شدگی به‌طوري انجام می‌شود که دو سوم نمونه‌ها از قسمت مرکزي الگوي خیس شدگی یعنی جایی که بیشترین آب پخش شده را دریافت می‌کند و یک سوم بقیه از قسمت حاشیه الگوي خیس شده، یعنی محل تجمع نمک‌ها انجام می‌شود. براي روش‌هاي آبیاري قطره‌اي نیز به همین صورت عمل می‌شود.
تکرار نمونه‌برداري خاك از باغ‌هاي موجود هر دو سال یک بار براي ارزیابی وضعیت شوري و انجام روش‌هاي مدیریتی و اصلاحی خاك با در نظر گرفتن وضعیت بارندگی، برنامه‌ریزي آبیاري و توزیع آب (با توجه به روش آبیاري) در اطراف درخت باید در همان زمان و فصل انجام شود. این مسئله مشخص می‌کند که توزیع و تجمع شوري روند طولانی مدت دارد که فقط با میزان آب کاربردي و تبخیر- تعرق گیاه (آب مصرفی گیاه) براي آن سال، تغییر چندانی نمی‌کند.
تغییرات بافت خاك نیز در عدم یکنواختی سطح شوري در یک باغ نقش اساسی دارد. خاک‌هاي لوم شنی معمولاً نسبت به خاک‌هاي لوم سیلتی و رسی، تجمع شوري کمتري دارند. این مسئله به علت میزان نفوذپذیري و آبشویی بیشتر این خاکها (لوم شنی) است.
نمونه‌برداري از چندین عمق به‌صورت مجزا به این دلیل انجام می‌شود که اگر خاك از نظر نفوذپذیري دارای مشکل باشد (خاک‌هاي سنگین رسی) و یا زمان آبیاري کوتاه باشد، شوري در لایه 0 تا 60 سانتی‌متري بیشتر از لایه 60 تا 120 سانتی‌متري خواهد بود. بنابراین نمونه‌برداري لایه‌هاي خاك اطلاعات لازم را در مورد وضعیت آبشوئی نمک‌ها در خاك ارائه می‌دهد. خاک‌هاي سطحی با شوري بالا در حالتی که میزان آب آبیاري نیز زیاد است، نشان دهنده این است که مسئله سله بستن خاك نفوذپذیري آب را دچار مشکل کرده است. در این حالت، نمونه‌برداري از لایه 0 تا 5/7 سانتی‌متری برای شناخت وضعیت سله بستن خاك بسیار مفید است.
در صورتی‌که مقدار آب آبیاري، کافی و در حد آب مورد نیاز گیاه باشد و نفوذ آب نیز در خاك مناسب باشد، با میزان کم آبشویی، شوري خاك ناحیه ریشه در عمق 120 سانتی‌متری در یک خاك غیرشور در حدود 2 تا 3 برابر شوري در عمق 60 سانتی‌متري است.
در سیستم آبیاري قطره‌اي در صورتی‌که شوري در عمق 120 سانتی‌متری 4 تا 6 برابر شوری خاک در عمق 30 سانتی‌متري سطح خاك باشد؛ نشان دهنده آن است که آبیاری کمتر از مقدار مورد نیاز انجام می‌شود و آبشوئی لازم انجام نمی‌شود. در این حالت باید مقدار شوري خاك را بعد از بارندگی‌هاي زمستان کنترل کرد. در صورت نیاز باید آبیاري زمستانه با هدف آبشوئی نمک‌ها انجام شود. به طور معمول میانگین شوری لایه 120 سانتی‌متري برای بررسی اثر شوري و سمیت برخی از عناصر برآورد می‌شود.